یادداشت زیر نخستین بار در فصلنامه‌ی علمی-ترویجی دریچه ششم منتشر گردید.
زمانی که کرونا هنوز به یک معضل بین‌المللی تبدیل نشده بود، جهانی نظاره‌گر رخدادهای چین بود و خبرهای مربوط به این کشورْ تیتر اول خبرگزاری‌های جهان را به تسخیر خود درآورده بود. کرونا بحرانی است که تنها با مدیریت دولت و همیاری ملت مهارپذیر است و بنابراین در شرایط بحرانی این دولت‌ها هستند که بزرگ می‌شوند و اداره‌ی امور را در دست می‌گیرند.[۱] دولت چین هم با اتخاذ قواعد سخت‌گیرانه در شهر ووهان، مرکز شیوع کرونا، به مهار این بحران شتافت. اما قرنطینه ماهیتاً یک بی‌فعلی است تا فعل؛ ولی همین بی‌فعلی به نمایشی بزرگ منجر می‌شود: ماشین‌های مجهز و غول‌پیکر در خیابان‌های ووهان رژه رفتند تا به بهانه‌ی ضدعفونی کردن شهر، تکنولوژی پیش‌رفته‌ی چین را به نمایش بگذارند. پرده‌ی دیگری از این نمایشْ «ساختن» بود. دولت چین تصمیم می‌گیرد تا به بهانه‌ی کمبود تخت برای بیماران، بیمارستانی ۱۰۰۰ تخته‌خوابه را در ۱۰ روز بسازد. عددها در ساختنْ پیام‌های زیادی را منتقل می‌کنند: هزاری که قرار است نماد زیادی باشد و دهی که سرعت را تداعی کند. اما پروژه‌ی بیمارستان ووهان یک «ساخته‌شدنِ» صرف نبود! شبکه خبری انگلیسی‌زبان بین‌المللی چین (CGTN) به‌صورت ۲۴ساعته و آنلاین فعالیت‌های بی‌دریغ هزاران ماشین‌آلات سنگین و ۴۰۰۰ کارگر را به نمایش می‌گذاشت تا روند ساختن بیمارستان را لحظه‌به‌لحظه به اطلاع خبرگزاری‌ها برساند: نمایشی ازکوشش‌های بی‌دریغِ دولتِ چین برای خلق![۲] در واقع پروژه‌ای اجرا گردید که «ساختن» و «ساخته‌شدن» در آن به یک اندازه اهمیت داشت. ساخته شده بود تا نیازی ضروری را برطرف کند؛ و ساختنش به این دلیل اهمیت داشت که با ارائه‌ی گزارش‌های ۲۴ ساعته، پروپاگاندای رسانه‌ای دولت چین را تکمیل کند.
تصویر ۱: بیمارستان ووهان چین: پروژه‌ای که ساختن و ساخته‌شدنش اهمیت داشت.
مثال بالا، ایده‌آل‌ترین حالتی است که می‌تواند برای یک پروژه اتفاق بیفتد و در آن «ساختن» و «ساخته‌شدن» به یک اندازه اهمیت داشته باشد. اما همه‌ی پروژه‌ها این‌چنین نیستند؛ مجموعه پروژه‌های مسکن مهر، طرحی است که از دولت نهم با هدف خانه‌دار کردن ایرانیان و به‌خصوص قشر کم‌درآمد به جریان افتاد. اما گویا فرآیند ساخت و کیفیت مسکن اولویتی نداشت و خروجی آن چیزی جز «تعدادی» واحد مسکونی در کوه و بیابان نبود. مسکن مهر نماد دیوانگیِ سیاستمداران یا مدبّرینِ مملکت نیست؛ بلکه نشان‌دهنده‌ی تفاوت دیدگاه معماران با سیاستمداران است. احتمالاً مسکن مهر برای دولت، یک واحد کمّی است، به تعداد واحد‌های مسکونی آن! این عدد هرچه بزرگ‌تر باشد دستاوردهای آن دولت را زیادتر می‌کند. اما این رویکرد کمّی‌گرا به معماری، فقط از جانب سیاستمداران نیست؛ مردم هم کمابیش با همین دریچه به معماری نگاه می‌کنند. در واقع هر کسی که با دانش معماری آشنا نباشد، سعی می‌کند تا معماری را برای خودش ملموس کند؛ دوباره اعداد مورد استفاده قرار می‌گیرند تا معماری قابل‌فهم شود. در بازارِ مسکن، خانه‌ها با چهار عددِ متراژ، قیمت، قدمت و تعداد اتاق شناخته می‌شود. اگر مطالبه‌ی دیگری داشته باشید، انگار که «آپشن»[۳] بیش‌تری از خانه می‌خواهید و انگار سلیقه‌ی خاصی دارید. مشکل اینجاست که ساده‌سازی بیش از حد معماری و تقلیل آن به معیارهای کمّی، بیش از همه مطلوب پیمانکارانی است که آن‌ها را «بساز‌بفروش» می‌نامیم؛ پیمانکارانی که با نادیده گرفتن فرآیند ساخت و ساختن، فقط می‌سازند که آن پروژه به پایان برسد و «ساخته» شود؛ هرچند ما معماران ترجیح می‌دهیم که آن‌ها را «نساخته» شده بنامیم!
متأسفانه خیلی وقت‌ها فقط ما معماران هستیم که احساس «نساخته» بودن چیزی داریم؛ در حالی که مردم آن را «ساخته»شده می‌پندارند. برای مثال در بعضی از شهرستان‌های گرم و خشکِ ایرانْ نمای بیرونی به‌ساده‌ترین شکل ممکن و با مصالح ساختمانی‌اش رها می‌شود که در عرف سنتی و درون‌گرای خانواده‌های شهرستانی پذیرفته شده است و اگر نظر معماران را بخواهید آن را «نساخته» می‌نامند. از این گونه نساخته‌ها زیاد می‌بینیم که جامعه به نساخته‌بودنش عادت کرده است. مصلای امام خمینی(ره) تهران یکی از این‌هاست. پروژه‌ای که قرار بود در سال ۹۷ افتتاح شود؛[۴] اما ساختنش به درازا کشید. ولی بنظر می‌رسد که «ساخته/ نساخته» بودن مصلا دیگر اهمیتی ندارد. چرا که در طول این سال‌ها مصلا یازده‌بار میزبان بزرگ‌ترین رویداد فرهنگی کشور، یعنی نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران بوده. حتی بعد از آن که «شهر آفتاب» به‌عنوان بستری جدید برای برگزاری رویدادهای تهران ساخته‌شد، مردم همچنان مصلای تهران را برای میزبانیِ نمایشگاه کتاب ترجیح می‌دادند.[۵] در واقع پرسش بزرگ‌تر این است که چرا مردم یک بنای «نساخته»شده را به یک بنای «ساخته»شده ترجیح می‌دهند؟ چرا شهر آفتاب تا این حد رضایت عمومی پایینی جلب کرده؟ شهر آفتاب مصداق وضعیتی است اسفبار که با وجود «ساخته» شدن، به‌علت عدم استقبال عمومی مورد بهره‌برداری قرار نمی‌گیرد. باید بپذیریم که پیشرفت فیزیکی فقط ملاک ساخته‌شدن نیست و استقبال عمومی عامل دیگری است که «ساخته/ نساخته» بودن پروژه‌ای را مشخص می‌کند.
تصویر ۳: شهر آفتاب: «نساخته»ای از نظر مردم؛ مسکن مهر شهر پردیس: «نساخته»ای از نظر معماران[۶]
بر اساس مثال‌ها اگر بخواهیم تعریفی از «نساخته» ارائه کنیم، پروژه‌ای است که مردم یا معماران، هر کدام یا هر دو آن را «نساخته» می‌دانند. گاه مثل شهرآفتاب از نظر معماران ساخته شده و مردم آن را نساخته می‌دانند؛ گاهی هم مثل نمای ناتمام خانه‌های شهرستانی، مسکن مهر و مصلا از نظر مهندسین ساخته نشده و مردم آن را ساخته‌شده می‌پندارند. مسلما این مردم هستند که به‌عنوان بازیگران اصلی، «ساخته/ نساخته» بودن پروژه را تعیین می‌کنند و معماران را ناگزیر می‌کنند که «نساخته»ها را به‌عنوان «ساخته» بپذیرند؛ اما تا زمانی که «نساخته‌ها» کشنده نباشند! در خرداد ۹۶ و تنها سه ماه تا پایان تصدی دوازده‌ساله‌ی محمدباقر قالیباف -شهردار شهر تهران- خط هفت متروی تهران افتتاح شد تا به‌عنوان میراثی از دوران تصدی او به یادگار بماند؛ در حالی که تعدادی از ایستگاه‌ها هنوز آماده نبود و گزارش‌های ایمنی بیانگر عدم تجهیز این خط به تجهیزات ایمنیِ ضروری بود.[۷] مردم از پروژه‌ای استفاده می‌کردند و هر لحظه ممکن بود حادثه‌ی ناگواری را رقم بزند. پروژه‌ای به بهره‌برداری رسیده بود که هنوز ساخته نشده بود. پروژه‌ای که با تغییر شهردار تعطیل شد تا دوباره ساخته‌شود.
تصویر ۲: «نساخته»هایی که مردم با آن‌ها کنار آمدند: خط هفت متروی تهران و مصلای امام خمینی(ره)[۸]
اما فقط یک دسته از «نساخته»ها باقی می‌مانند که پروژه‌هایی است که مردم و مهندسین بر «نساخته»بودنش اتفاق نظر دارند و حتی پایانی هم برایش متصور نیستند. آزادراه تهران-شمال یکی از آن‌هاست. سوال‌های بی‌پایانی می‌ماند که واقعا هدف از این تعلل چیست؟ آیا منافع ساختن این پروژه پیش ساخته‌شدن عاید ذی‌نفعان می‌شود و آن‌ها از ادامه‌ی کار امتناع می‌کنند؟[۹] «ساختمان‌هایی را به یاد بیاورید که سال‌هاست در حال ساختند و تمام نمی‌شوند و هزاران پروژه‌ی عمرانی که در سراسر کشور کلنگ زده شده و … انگار اصلا کسی نمی‌خواهد که بسازد. گاهی اصلا مسئله ساخته شدن نیست فقط ساختن مهم است. اهمیتی ندارد که تمام شود بلکه فقط باید در حال ساخت باشیم.»[۱۰]
[۱] https://www.economist.com/leaders/2020/03/26/the-state-in-the-time-of-covid-19
[۳] اصطلاح کوچه‌بازاری که برای امکانات مسکن به‌کار می‌رود
[۵] https://b2n.ir/056329, https://b2n.ir/295785, https://b2n.ir/491900
[۶] منابع تصویر: https://b2n.ir/281696 و https://b2n.ir/823583
[۷] https://b2n.ir/metro7tehran
[۸] منابع تصاویر: https://b2n.ir/510859 و https://b2n.ir/459429
[۹] https://www.mashreghnews.ir/amp/817382/
[۱۰] متن فراخوان دریچه، محور پیشنهادی هشتم
