ضیاء الدین سردار، ۳۰ سپتامبر ۲۰۱۴، نیویورک تایمز، ترجمه معمار۲۰
وقتی ملکم ۵ (عضو جنبش اسلامی در آمریکا) در سال ۱۹۶۴ از مکه بازدید کرد، مسحور شده بود. او شهر را باستانی تاریخ یافته بود و نوشت که تنها قسمتی از مسجد اضافه شده به بنای مقدس از معماری زیبای تاج محل پیشی خواهد گرفت.
حال که پنجاه سال گذشته، هیچ کس نمی تواند مکه را باستانی توصیف کند یا زیبایی را به مقدس ترین شهر اسلامی نسبت دهد.زواری که این هفته حج به عمل می آورند به بیهودگی به دنبال اثری از تاریخچه مکه هستند. بنای حاکم بر شهر مسجد الحرام نیست، بنایی که کعبه -نماد غایی تمام مسلمین در آن قرار دارد- که برج ساعت است که ۱۹۷۲ فوت ارتفاع و از بلندترین برج های جهان است. یکی از برج هایی که در هیاهوی عصر برج سازی های عظیم بنا شده و شامل فروشگاه های لوکس و هتل بسیار گران قیمت است. دیگر افق شهر را کوه های پست و بلند دربرنگرفته است. کوه های باستانی صاف شده اند. امروزه شهر به سبکی بروتالیسم با فولاد های مسطیلی و ابنیه بتونی محاصره شده است و ملغمه ای از دیزنی لند و لاس وگاس را تداعی می کند. “نگهبانان” بنای مقدس، حاکمان سعودی و کارمندان آنان عمیقا از تاریخ متنفرند. آن ها تلاش می کنند تا همه چیز نو جلوه کند. و در ضمن ابنیه عظیم تر گشته تا بتعداد بیش تری زائر در خود جای دهد. امروزه بیش از سه میلیون می توانند حج به جای آورند٬ در حالی که در سال ۱۹۶۰ تنها ۲۰۰ هزار نفر گنجایش داشت.
اولین مرحله از ساختارشکنی در مکه در میانه دهه ۱۹۷۰ رخ داد و من آن جا شاهدش بودم. ابنیه باستانی بیشماری، به علاوه مسجد بلال که در زمان پیامبر ساخته شده بود، با بلدوزر با خاک یکسان شد.خانه های کریه و بدمنظر مدرن با خانه های قدیمی عثمانی که خود شاهکاری بودند٬ با پنجره های مشبک و درب هایی که استادانه روی آن ها کار شده بود جایگزین شدند. در طی چند سال مکه به شهری مدرن تبدیل شد با بزرگ راه هایی عظیم هتل ها و فروشگاه هایی پر زرق و برق.
در طی سال های اخیر بنا های تاریخی، فرهنگی و مذهبی بیش تری از بین رفته اند. برج سلطنتی ساعت که در سال ۲۰۱۲ تکمیل شد، خود بر روی تقریبا ۴۰۰ بنای تاریخی، فرهنگی باستانی منحصر به فرد و خانه های قدیمی ساخته شده است. بلدوزر هایی که شب ها می آمدند و خانواده هایی که برای قرن ها در آن خانه ها سکونت داشتند را به مکان هایی دیگر منتقل می کردند. برج بر بالای قلعه ی “اجیاد” ساخته شده است. قلعه ای که در ۱۷۸۰ ساخته شده بود تا مکه را در برابر راهزنان و مهاجمان حفظ کند. خانه ی حضرت خدیجه (ع) به چند توالت تبدیل شده و هتل هیلتون مکه بر روی خانه ی ابوبکر، که از نزدیک ترین صحابه به رسول خدا و خلیفه ی اول بود ساخته شده است.
مکه پس از سال ها
جدا از خود کعبه، تنها بخش اصلی و داخلی مسجدالحرام باقی مانده که مانند تکه ای از تاریخ باقی مانده است که شامل ستون های مرمرین مزین و پیچیده است. ستون هایی که در اوایل قرن شانزدهم به وسیله ی سلاطین عثمانی ایجاد شد و برنامه های جدید، از انهدام در شرف آن خبر می دهند، در راستای فضای داخلی مسجد تا با فضایی فرا مدرن و دوناتی شکل جایگزین شود.
تنهای بنای مذهبی شاخص در شهر، خانه ای است که پیامبر (ص) در آن زندگی می کردند که در دوران خلافت سعودی ها ابتدا به عنوان بازار خرید و فروش چارپایان و سپس به عنوان کتابخانه ای که به روی مردم بسته است مورد استفاده قرار می گیرد. البته همین هم برای برخی کارگزاران تندروی سعودی بسیار است که مدام بر نابودی آن تاکید می کنند. آن ها از این می ترسند که باری در آن، زائران برای پیامبر به جای خداوند نماز بگزارند، که گناهی نبخشودنی است. این تنها مشکل این زمان آن هاست… احتمالا همین هم خراب شود تا تبدیل به پارکینگ شود.
تخریب فرهنگی شهر به شکلی بنیادی مکه را تغییر داده است. بر خلاف بغداد، دمشق و قاهره، مکه هیچگاه مرکز فکری یا فرهنگی اسلام نبوده. اما همیشه مرکزی کثرت گرا برای گفتمان بین فرق مختلف اسلامی و مجامع فکری بوده که چیزی رایج بود. و امروزه به یک وجود یکپارچه تقلیل یافته که تنها، تفکری غیرتاریخی، غیر فرهنگی در آن فرصت حضور دارد و هر فرقه ی غیر از آن و خارج از سلفی گری سعودی غلط پنداشته می شود. و اغلب متعصبین، زوار دیگر فرق را تهدید می کنند. سال پیش گروهی از شیعه های میشیگان با چاقو کشی متعصبین روبرو شدند. و در آگوست ائتلاف مسلمانان آمریکا بیانیه ای به دپارتمان نوشتند تا امسال در حج از زوار محافظت شود.
از بین بردن تاریخ مکه، تاثیر شگرفی بر دیدگاه نسبت به خود حج گذاشته است. معنای لغوی واژه ی حج “تلاش” است. به معنای تلاش و سختی کشیدن برای سفر به مکه، پیاده روی از مکانی عبادی به دیگر، دیدار و گفت و گو با مردمی از دیگر فرهنگ ها و دیگر فرق، و غرق شدن در تاریخ اسلامی که هر چه اطلاعات بیش تری داشته باشند بیش تر حالت معنوی خواهند داشت. امروزه حج مانند یک تور می ماند که شما در یک گروه مسافرت خواهید کرد، از هتلی به دیگری، و به ندرت با مردمی از دیگر گروه ها برخورد خواهید داشت. خالی شدن این سفر از نشانی تاریخی و فرهنگی موجب شده تا حج دیگر «تغییر شما در زندگی روحی تان» نشود و به یک بازدید از اماکن مذهبی و فروشگاه ها تقلیل یابد. مکه نمونه ی کاملی از جامعه ی اسلامی است. هرچه در آن و شهر اتفاق بیفتد بر تمام مسلمانان هر سرزمینی تاثیر گذار است. قلب روحی اسلام را امروزه فرامدرن و یکپارچه می یابیم در حالی که تفاوت را تحمل نمی کند، تاریخ بی معنی است و مصرف گرایی سرآمد است. به سختی قابل باور خواهد بود که چنین فرهنگ گرایی ای و چنین گرایش خشنی که خود را وابسته به اسلام می داند، بر سرزمین های اسلامی حاکم شود.
