شیراز، شهری با گذرهایی گوناگون
این یادداشت نخستین‌بار در شیرازه منتشر گردید و در این وبلاگ بازنشر می‌گردد:
شیراز شهری است که تداعی‌کنندۀ شاعران، باغ‌ها و آثار تاریخی متعددی است؛ از مسجد، بازار و حمام وکیل تا مسجد نصیرالملک و ارگ کریم‌خان و مقابر شاعران نام‌آوری چون سعدی و حافظ و البته کانون پویا و مذهبی شاخص شهر، یعنی حرم مطهر شاه‌چراغ(ع). تنوع اماکن یادمانی، تاریخی و مذهبی این شهر، طیف‌های گوناگونی از گردشگران را به این شهر می‌کشاند تا هرکدام بسته به علائق خویش مقاصد گردشگری خود را انتخاب کرده و از آن بازدید کنند. بنابراین شیراز هویت و شخصیت خود را مدیون ابنیۀ متعددی است که در سراسر شهر پراکنده شده است. اما آنچه که این نقاط را به یکدیگر پیوند می‌دهد بافت شهری است. چیزی که این کم‌تر به اهمیت توجه می‌کنیم. شیراز برای گردشگران همچون شهری است پر از نقاط جذاب و گوناگون و برایشان خاطراتی زنده باقی خواهد گذاشت. اما گردشگر کم‌تر نسبت به روابط این نقاط با یکدیگر به آگاهی می‌رسد. در گردشگری نوین مسیر رسیدن به اندازه‌ی خود مقصد اهمیت دارد. چرا که گردشگر در طول مسیر فرصت پرسه‌زدن می‌یابد و با فرهنگ میزبان آشنا شده و در آن زیست می‌کند. درمقابل، ساکنین محله‌های قدیمی هم با فروش یا ارائۀ خدمات کسب درآمد می‌کنند. این‌چنین است که بافت قدیمی واجد ارزش می‌شود و دیگر برای ساکنینش بافت فرسوده نخواهد بود؛ بلکه میراثی است واجد ارزش فرهنگی و اقتصادی. بنابراین مسالۀ این روزهای شهر شیراز احیای گذرهایش است.
تصویر: گذر بین‌الحرمین با رویکرد «ایجاد» به‌جای «احیاء».
طرح باززنده‌سازی گذر قوام یکی از همین طرح‌هایی است که از باغ نارنجستان قوام و خانه زینت‌الملک آغاز شده و تا قلب محلۀ تاریخی اسحاق‌بیگ امتداد می‌یابد تا گردشگران بعد از گذر از کوچه‌پس‌کوچه‌ها و بازدید از آثار داخل بافت، از نقاط تاریخی دیگری چون مجموعۀ وکیل بازدید کنند. از سوی دیگر، ایجاد و احیای این گذرها ساکنین هم‌جوارش را ترغیب می‌سازد تا الگوهای سنتی خانه‌های خویش را حفظ کنند و در کنار تمام این مزایا، امنیت نسبی را در محلات قدیمی به‌وجود می‌آورد. در حال حاضر خانه‌هایی در امتداد گذرها قرار گرفته که با تغییر کاربری به اقامتگاه‌های بوم‌گردی مجال زیستن در محله‌های تاریخی را به گردشگر می‌دهد.
تصویر: گذر بین‌الحرمین با رویکرد «ایجاد» به‌جای «احیاء».
اما تمام گذرهای شیراز مانند گذر قوام نیست. شیراز در حال حاضر الگوی ثابتی برای ایجاد یا احیای گذرهای تاریخی ندارد و به نظر می‌رسد که جریان‌های متولی شهر، هر یک بر اساس منافع و ایده‌آل‌هایشان، راهکارهای گوناگونی را برای احیای گذرها در نظر گرفته‌اند. برای مثال یکی دیگر از طرح‌های گذر شیراز که در حال حاضر در منطقۀ تاریخی شیراز در حال ساخت است، گذر بین حرم مطهر حضرت احمدبن‌موسی(ع) و حرم مطهر سید‌علاءالدین(ع) بوده که به اختصار به طرح «بین‌الحرمین شیراز» شهرت یافته است. در این طرح، علاوه بر آنکه ابتدا و انتهای گذر به دو نقطۀ مذهبی منتهی می شود، در طول مسیر نیز عرصه‌های وسیعی برای کاربری‌های تجاری، اقامتی و فرهنگی در نظر گرفته شده تا گردشگران علاوه بر بازدید از امامزاده‌ها و مسجد عتیق، در مسیری تعریف‌شده، امن و توسعۀیافته عبور کرده و به امکانات رفاهی لازم دسترسی داشته باشند. این طرح درشت‌دانه است و ساختمان‌های بزرگی را جایگزین خانه‌های قدیمی این محله می‌کند. بنابراین اجرای این طرح لاجرم منجر به تخریب بسیاری از خانه‌های ارزشمند بافت تاریخی می‌شود. در واقع این گذر بر روی خرابه‌ها و محله‌ای ساخته می‌شود که امکان حفظ و نگهداری آن‌ها وجود داشت. خانه‌هایی که واجد ارزش تاریخی بوده.
تصویر: حریم گذر بین‌الحرمین که محله‌ی سنتی را می‌شکافد.
به نظر می‌رسد که متولیان گذر بین‌الحرمین نگاهی کاملاً متفاوت به گذر دارند. در گذر بین‌الحرمین هر آنچه که باید «احیاء» شود، نابود می‌گردد و به‌جای آن عرصه‌های وسیعی برای سرمایه‌گذاری‌های کلان و «ایجاد» فراهم می‌شود. چنین روحیه‌ای بیش از هر دورانی در مدرنیسم به اوج رسید و سنت و تاریخ بی‌ارزش گردید. بنابراین با اینکه الگوها و نمادهای به‌کار رفته و ظواهر گذر بین‌الحرمین سنتی است، اما روحیه‌ای کاملاً مدرن بر آن حکم‌فرما است. این گذر که با اتصال دو بنای مذهبی هویت می‌گیرد تداعی‌کنندۀ طرح‌های توسعۀ شهرهای مذهبی چون مشهد و قم و مکه است؛ شهرهایی که طرح‌های توسعۀ آن منجر به تخریب بسیاری از اماکن ارزشمند تاریخی آن شده است. تکرار این الگوی توسعه به معنای صحیح‌بودن آن نیست. باید پرسش‌گر باشیم و مطالبه‌گر بمانیم؛ لحظه‌ای فکر کنیم و با خود بیندیشیم: مزایا و معایب این گذرهای تخریب‌گر چیست؟ منافع آن برای کیست و کدام‌یک بیش‌تر در جهت رفع نیاز گردشگران، شهروندان و سرمایه‌گذاران است؟
شیراز می‌تواند ما را یک قدم به پاسخ‌های این پرسش نزدیک کند. چرا که در یک شهر واحد شاهد الگوهای متنوعی از گذرها هستیم و هر شهروندی با مقایسۀ این گذرها با یکدیگر، می‌تواند به این پرسش‌ها پاسخ دهد. از جمله گذرهای قابل توجه شیراز عبارتند از: بازار وکیل که با کهن‌ترین الگو در معماری ایرانی همچنان به‌عنوان مسیر پررونق و تجاری شهر زنده است؛ خیابان زند که یادگاری است از توسعۀ مدرن دوران پهلوی و خیابان‌سازی‌هایی که بی‌هیچ ابایی بافت قدیمی شهر را تکه‌پاره می‌کرد. گذرهای وفادار به بافت همچون گذر قوام که با کم‌ترین مداخله‌ای صرفاً به بهسازی بافت قدیمی کمک می‌کند؛ و در نهایت طرح توسعۀ بین‌الحرمین که با تخریب بافت قدیمی عرصه‌ای جدید و مدرن پدید می‌آورد. مطالعه، پژوهش و قیاس این طرح‌ها و بررسی پیامد هریک از آن‌ها می‌تواند فرصتی استثنایی را برای پژوهشگران به‌وجود بیاورد و به آگاهی‌بخشی شهروندان این شهر کمک کند تا بدون پیش‌فرض‌ها به بررسی آثار مثبت و آسیب‌های هر یک از الگوها بپردازند؛ به این امید که با انباشت این تجربه‌ها از تکرار خطاهای پیشین بپرهیزیم و آگاهانه‌تر به ایفای نقش و اظهارنظر دربارۀ شهرمان بپردازیم.
