کودتایی در بستر مکان؛ بازخوانی تهرانِ ۱۳۳۲
با وجود اینکه کودتا در نگاه نخست یک اتفاق خشن و سراسر نظامی تلقی میشود، اما هرگز به دنبال برجای گذاشتن یک ویرانه پشتسرخود نیست. کودتا در جستوجوی آن است که نظم سیاسی نوینی را جایگزین نظم قبلی کند. از اینرو، باید الگوها و نظمهای اجتماعی، اقتصادی و شهری را بازشناسد و به نحوی از این نیروها استفاده کند تا به موفقیت برسد. پیروزی یک کودتا بیش از آنکه یک موفقیت نظامی باشد، یک موفقیت اطلاعاتی است و از اینرو کودتای ۱۳۳۲ نمودی از برتری اطلاعاتی سازمانهای اطلاعاتی آمریکا و انگلیس است، نسبت به پیشبینیهای مصدق از وضعیت شهر در مردادماه.
کودتا در یک آن رقم میخورد. اما برای همین اتفاق آنی از ماهها قبل مطالعه و برنامهریزی صورت گرفته است. تمام کودتا معطوف به آن است که شبکههای زنده در شهر تهران را بازشناسد و از آنها سوءاستفاده کند. کودتا فرصت آن را ندارد که الگویی جدید برای شهر خلق کند، بلکه باید از ابزارها و شبکههای موجود بهرهمند شود: از هواداران تیم تاج تا زنان بدنامی که تا پیش از این در زیر پوست شهر و در لایههای غیرسیاسی زیست داشتهاند؛ از شبکهی زورخانههای اطراف بازار که دلیل بیثباتی اقتصادی مستعد ظهور شعبان بیمخها بودهاند تا پخش اعلامیههایی که در دههی بیست و سی با قدرتگیری احزاب رواج یافته است.
خوانش تاریخ کودتای ۱۳۳۲ بهعنوان یک پدیدهی یکروزه، آن را به واقعهای تبدیل میکند که هیچ نسبتی با زمینهی خود ندارد. اما خوانش آن در بستر زمانی و شواهد مکانی شهر تهران آن را کاملاً قابل پیشبینی میکند.
با تمام این احوال، هرگز نباید خطاهای روزهای پایانی دولت مصدق را کمرنگ کرد. او بود که نظم سابق را بر هم زد و الگوهای جدیدی را بر شهر حاکم کرد تا مسیر موفقیت کودتاچیان هموار شود: از انحلال مجلس در ۲۲ مرداد تا اعلام حکومت نظامی در روزهای پایانی. استقرار تانکها در اطراف خانهی مصدق نویدبخش امنیت بود؛ اما امنیتی شکننده که همزمان نشان میداد که تهدیدی مرگبار در کمین است و هر لحظه ممکن است شعلهور شود. فروریختن قبح حضور ادوات جنگی در روزهای پایانی و توسل به جنگهای خیابانی برای رسیدن به موفقیتهای سیاسی که از تیرماه ۱۳۳۱ نمود یافته بود، آخرین ورق از کارنامهی دولت مصدق بود که الگوهای روزمرهی شهری و زندگی طبیعی را از شهر گرفت و زمینهساز وضعیت بحرانی روز ۲۸ مرداد شد.
این بود خلاصهای از ارائهی نشستی که در ساختمان شهرداری تهران توسط «دبیرخانهی هیئت اندیشهورز شهرداری تهران» در ۲۸ مرداد ۱۴۰۳ با عنوان «نسبت فضاهای شهری و رویدادهای تاریخی: بازخوانی کودتای ۲۸ مرداد» انجام گرفته است. محتوای ارائهشده دقیقاً در نشست بیان نشده و بعضاً دخل و تصرفاتی در آن وجود دارد.